Δευτέρα 26 Δεκεμβρίου 2011

ΠΕΝΤΕ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΡΑΨΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ (ΜΠΡΕΧΤ)


ΠΕΝΤΕ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΡΑΨΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ (ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ)
Κι η τέχνη πρέπει, σ’ αυτούς τους καιρούς των αποφάσεων ν’ αποφασίσει. Μπορεί να κάνει τον εαυτό της όργανο µιας µικρής µερίδας ορισµένων που παίζουν τις θεότητες της µοίρας για τους πολλούς και που απαιτούν µια πίστη που πρέπει πρώτ’ απ’ όλα να είναι τυφλή, και µπορεί να σταθεί στο πλευρό των πολλών και να βάλει τη µοίρα τους στα δικά τους χέρια. Μπορεί να παραδώσει τον άνθρωπο στις συγχύσεις, τις αυταπάτες και τα θαύµατα, και µπορεί να παραδώσει τον κόσµο στον άνθρωπο.
Μπορεί να µεγαλώσει την αµάθεια και µπορεί να µεγαλώσει τη γνώση. Μπορεί να κάνει έκκληση στις δυνάµεις που αποδείχνουν τη δύναµη τους καταστρέφοντας, και στις δυνάµεις που αποδείχνουν τη δύναµη τους Βοηθώντας.Μπέρτολτ Μπρεχτ
Όποιος σήµερα θέλει να πολεµήσει την ψευτιά και την αµάθεια και να γράφει την αλήθεια έχει ξεπεράσει το λιγότερο πέντε δυσκολίες. Πρέπει να έχει το θ ά ρ ρ ο ς να γράφει την αλήθεια παρόλο που παντού την καταπνίγουν· την ε ξ υ π ν ά δ α να την αναγνωρίσει παρόλο που τη σκεπάζουν παντού· την τ έ χ ν η να την κάνει ευκολοµεταχείριστη σαν όπλο, την κρίση να διαλέξει εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θ’ αποχτήσει δύναµη, την π ο ν η ρ ι ά να τη διαδώσει ανάµεσα τους. Αυτές οι δυσκολίες είναι µεγάλες για κείνους που γράφουν κάτω απ’ το φασισµό, υπάρχουν όµως και γι’ αυτούς που τους κυνήγησαν ή που έφυγαν ακόµα και για όσους γράφουν στις χώρες της αστικής ελευθερίας.

Α: Το θάρρος να γράψει κανείς την αλήθεια

Φαίνεται αυτονόητο πως αυτός που γράφει πρέπει να γράφει την αλήθεια, µε την έννοια δηλαδή πως δεν πρέπει να την καταπνίγει ή να την αποσιωπά και πως δεν πρέπει να γράφει τίποτα που δεν είναι αληθινό.
Δεν πρέπει να σκύβει στους ισχυρούς, δεν πρέπει να εξαπατά τους αδύναµους. Είναι φυσικά πολύ δύσκολο να µη σκύβεις στους ισχυρούς, και είναι πολύ κερδοφόρο να εξαπατάς τους αδύναµους. Το να µην αρέσεις στους πλούσιους σηµαίνει να παραιτείσαι απ’ τον πλούτο. Το να παραιτείσαι από την πληρωµή για καµωµένη δουλειά πάει να πει, σε ορισµένες συνθήκες, να θυσιάζεις τη δουλειά, και το ν' αποδιώχνεις τη φήµη ανάµεσα στους ισχυρούς σηµαίνει συχνά ν' αποδιώχνεις κάθε φήµη. Όλα αυτά απαιτούν θάρρος. Οι καιροί της πιο σκληρής καταπίεσης είναι τις πιο πολλές φορές καιροί όπου γίνεται πολύς λόγος για µεγάλα και υψηλά πράγµατα.
Χρειάζεται θάρρος για να µιλάς σε τέτοιους καιρούς για πράγµατα τόσο χαµηλά και τόσο φτηνά, όπως το φαγητό και το σπίτι του εργαζόµενου, µέσα σε µια βοή από ξεφωνητά ότι το βασικό είναι το πνεύµα της θυσίας. Όταν φορτώνουν τους αγρότες µε τιµές, χρειάζεται θάρρος να µιλάς για µηχανήµατα και φτηνές ζωοτροφές που θα ευκόλυναν την τιµηµένη δουλειά. [...]
Και ξανά, θέλει θάρρος να πει κανείς την αλήθεια για τον εαυτό του, το νικηµένο. […]
Το να πεις πως οι καλοί δεν νικήθηκαν γιατί ήταν καλοί παρά γιατί ήταν ανήµποροι , αυτό χρειάζεται θάρρος .
[…] απ’ αυτήν ακριβώς τη γενική, απρόσιτη στόφα, είναι καµωµένη η ψευτιά.Όταν λένε για κάποιον πως είπε την αλήθεια, πάει να πει πως µερικοί ή πολλοί ή κάποιος είπαν κάτι άλλο, κάποιο ψέµα ή κάποια γενικότητα. Α υ τ ό ς όµως είπε την αλήθεια, κάτι το πραχτικό. το πραγµατικό, το αναντίρρητο, αυτό ακριβώς που έπρεπε να πει.
Δε χρειάζεται πολύ θάρρος για να παραπονεθεί κανείς για την κακία του κόσµου γενικά και για το θρίαµβο της ωµότητας και για ν’ απειλεί µε το θρίαµβο του πνεύµατος από ένα µέρος του κόσµου όπου του επιτρέπουν ακόµα να το κάνει αυτό.
Ορθώνονται τότε πολλοί σα να ‘ταν κανόνια στραµµένα ενάντια τους, ενώ τους κοιτάζουν µονάχα. µονόκλ. Ξεφωνίζουν τις γενικές τους απαιτήσεις σ’ ένα κόσµο που αγαπά τους ακίνδυνους ανθρώπους. Απαιτούν µια καθολική δικαιοσύνη για την οποία δε δούλεψαν ούτε στο ελάχιστο και µια γενική ελευθερία. Απαιτούν ένα κοµµάτι απ’ τη λεία που έχει τάχα κιόλας µοιραστεί από καιρό µαζί τους. [...]
Το τραγικό µ’ αυτούς είναι ότι: Δ ε ν  ξ έ ρ ο υ ν  π ο ι α  ε ί ν α ι  η  α λ ή θ ε ι α

Β: Η εξυπνάδα να αναγνωρίσει κανείς την αλήθεια

Μια κι είναι δύσκολο να γράψει κανείς την αλήθεια, αφού την καταπνίγουν παντού, στους πιο πολλούς φαίνεται ζήτηµα πεποιθήσεων µονάχα το αν θα γραφτεί ή όχι. Πιστεύουν πως το µόνο που χρειάζεται είναι το κουράγιο. Ξεχνούν τη δεύτερη δυσκολίατο  ν α  β ρ ε θ ε ί η αλήθεια. Γιατί µε κανένα τρόπο δεν είναι εύκολο να τη βρει κανείς. Πρώτα - πρώτα είναι κιόλας δύσκολο να βρει κανείς π ο ι α αλήθεια αξίζει να ειπωθεί.
Για παράδειγµα τώρα, µπρος σ' όλα τα µάτια, τα µεγάλα πολιτισµένα κράτη βουλιάζουν το ένα µετά το άλλο στην πιο τροµερή βαρβαρότητα. Κι ακόµα, είναι γνωστό πως ο εσωτερικός πόλεµος, που γίνεται µε τα πιο τροµαχτικά µέσα, µπορεί από ώρα σε ώρα να µετατραπεί σε εξωτερικό, που µπορεί θαυµάσια να κάνει τον πλανήτη µας ένα γιγάντιο σωρό συντρίµµια. Αυτό είναι χωρίς αµφιβολία µια αλήθεια, υπάρχουν όµως φυσικά κι άλλες αλήθειες.
Για παράδειγµα, δεν είναι ψέµα το ότι οι καρέκλες έχουν πάτο και το ότι ή βροχή πέφτει από πάνω προς τα κάτω. Πολλοί γράφουν τέτοιου είδους αλήθειες. Μοιάζουν µε ζωγράφους που φιλοτεχνούν µε νεαρές φύσεις τους τοίχους καραβιών που βουλιάζουν. Η πρώτη µας δυσκολία δεν υπάρχει γι’ αυτούς, κι έχουν παρόλα αυτά τη συνείδηση τους ήσυχη.
Ανεπηρέαστοι από τους ισχυρούς, χωρίς όµως και να τους επηρεάζουν κι οι φωνές των κατατρεγµένων, ζωγραφίζουν τα τοπία τους. Το παράλογο στον τρόπο που ενεργούν τους δηµιουργεί ένα «βαθύ» πεσσιµισµό, που τον πουλάνε σε καλή τιµή και που θα ‘πρεπε στην πραγµατικότητα να τον έχουν οι υπόλοιποι, που βλέπουν τέτοιους καλλιτέχνες και τέτοια ξεπουλήµατα. Και δεν είναι εύκολο ούτε καν να διακρίνεις πως οι αλήθειες τους µοιάζουν µ' αυτές για τις καρέκλες ή τη βροχή· τις πιο πολλές φορές δείχνουν ολότελα διαφορετικές, δείχνουν γι’ αλήθειες πάνω σε σηµαντικά θέµατα.
Γιατί ή ουσία της καλλιτεχνικής διαµόρφωσης βρίσκεται ακριβώς στο ότι δίνει σηµασία σ’ αυτό που διαµορφώνει.
Χρειάζεται προσεχτική παρατήρηση για να διακρίνει κανείς πως το µόνο που λένε είναι: «Μια καρέκλα είναι µια καρέκλα», και: «Κανείς δε µπορεί να εµποδίσει τη βροχή να πέφτει προς τα κάτω».  Αυτοί οι άνθρωποι δεν καταφέρνουν να βρουν την αλήθεια που αξίζει να γραφτεί.
Άλλοι πάλι πραγµατικά καταπιάνονται µε τα πιο ζωντανά προβλήµατα, δεν τρέµουν ούτε τους καταπιεστές ούτε τη φτώχεια και παρόλα αυτά δε µπορούν να δουν την αλήθεια. Σ' αυτούς λείπουν οι γνώσεις. Είναι γεµάτοι από παλιές προλήψεις, από φηµισµένες συχνά καλοδιατυπωµένες αρχαίες προκαταλήψεις. Ο κόσµος είναι πολύ περίπλοκος γι. αυτούς· δεν ξέρουν τα γεγονότα και δε διακρίνουν τους συσχετισµούς. Εκτός απ' τις πεποιθήσεις χρειάζονται και γνώσεις, που βρίσκονται, και µέθοδες, που µαθαίνονται.
Για όλους όσους γράφουν σ’ αυτούς τους καιρούς των περιπλοκών και των µεγάλων αλλαγών χρειάζεται γνώση της µατεριαλιστικής διαλεκτικής, της οικονοµίας και της ιστορίας. Μπορεί να την αποχτήσει κανείς απ’ τα βιβλία ή µε ζωντανή διδασκαλία, φτάνει, να µη λείπει ή απαραίτητη επιµέλεια. Μπορεί κανείς ν' ανακαλύψει πολλές αλήθειες µε πιο απλό τρόπο, αποσπάσµατα δηλ. της αλήθειας ή δεδοµένα που οδηγούν στην εύρεσή της. Αν θέλει κανείς να ερευνήσει, θα πρέπει να χρησιµοποιεί µια µέθοδο - µπορεί όµως κανείς να βρει κάτι και χωρίς µέθοδο, και χωρίς ακόµα να ψάξει. Όµως µε τέτοιο τυχαίο τρόπο δεν πετυχαίνει κανείς σχεδόν ποτέ µια τέτοια παρουσίαση της αλήθειας που να λέει στους ανθρώπους τι πρέπει να κάνουν. Αυτοί που µονάχα καταγράφουν µικρογεγονότα δεν είναι σε θέση να κάνουν τούτο τον κόσµο κατανοητό στους άλλους. Κι όµως αυτός, και κανένας άλλος είναι ο σκοπός της αλήθειας. Αυτοί οι άνθρωποι δεν εκπληρώνουν το καθήκον να γράφουν την αλήθεια.
Όταν είναι κανείς πρόθυµος να γράψει την αλήθεια και ταυτόχρονα ικανός να την αναγνωρίσει, µένουν ακόµα τρεις δυσκολίες.

Γ: Η τέχνη να κάνει κανείς την αλήθεια ευκολοµεταχείριστη σαν όπλο

Η αλήθεια πρέπει να λέγεται για χάρη των πραχτικών της συνεπειών. Σαν παράδειγµα αλήθειας µε καµία σωστή πραχτική συνέπεια µπορεί να µας χρησιµέψει ή πλατιά διαδεδοµένη άποψη πως σε ορισµένες χώρες επικρατούν άσχηµες συνθήκες που αίτια τους έχουν τη βαρβαρότητα. Σύµφωνα µ’ αυτή την άποψη ο φασισµός είναι ένα κύµα βαρβαρότητας που ξέσπασε σε µερικές χώρες µ ε  τ η  δ ύ ν α µ η  σ τ ο ι χ ε ί ο υ  τ η ς  Φ ύ σ η ς .
Σύµφωνα µ’ αυτή την άποψη ο φασισµός είναι µια καινούργια, τρίτη δύναµη που στέκεται δίπλα στον καπιταλισµό και το σοσιαλισµό (και πάνω απ. αυτούς)· όχι µονάχα το σοσιαλιστικό κίνηµα, αλλά κι ο καπιταλισµός θα µπορούσε, και µετά τη γένεση του κινήµατος αυτού να συνεχίσει να υπάρχει και χωρίς το φασισµό.
Η παραπάνω άποψη είναι βέβαια φασιστική, αποτελεί υποχώρηση µπροστά στο φασισµό. Ο φασισµός είναι µια ιστορική φάση όπου µπήκε τώρα ο καπιταλισµός, κι έτσι είναι κάτι το καινούργιο και παλιό µαζί. Ο καπιταλισµός στις φασιστικές χώρες υπάρχει πια µονάχα σαν φασισµός κι  ο  φ α σ ι σ µ ό ς  δ ε  µ π ο ρ ε ί  ν α  π ο λ ε µ η θ ε ί  π α ρ ά  σ α ν  κ α π ι τ α λ ι σ µ ό ς  σ τ η ν  π ι ο  ω µ ή  κ α ι  κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ή  τ ο υ  µ ο ρ φ ή ,  σ α ν  ο  π ι ο  θ ρ α σ ύ ς  κ ι  ο  π ι ο  δ ό λ ι ο ς  κ α π ι τ α λ ι σ µ ό ς .
Πως λοιπόν τώρα να πει κάποιος αντίπαλος του φασισµού την αλήθεια για το φασισµό όταν δε θέλει να πει τίποτα για τον καπιταλισµό, που τον προκαλεί; Πως να ‘χει η αλήθεια αυτή πραχτική σηµασία; […]
Οι φωνακλάδικες διαµαρτυρίες κατά των βαρβαρικών µέτρων µπορεί να ‘ναι αποτελεσµατικές για λίγο καιρό, όσο δηλαδή οι ακροατές τους πιστεύουν πως στη δικιά τους χώρα δε θα ‘ταν ποτέ δυνατό να παρθούν τέτοια µέτρα. [...]
Η βαρβαρότητα γίνεται ορατή απ’ τη στιγµή που το µονοπώλιο δε µπορεί πια να προστατευτεί παρά µονάχα µε την ανοιχτή βία.
Ό επιπόλαιος άνθρωπος που δεν ξέρει την αλήθεια εκφράζεται µε γενικότητες,παχιά λόγια κι αοριστίες. Φλυαρεί για «τους» Γερµανούς, κλαψουρίζει για «το» κακό, κι εκείνος που τον ακούει, στην καλύτερη περίπτωση, δεν ξέρει τι πρέπει να κάνει. Ν. αποφασίσει να πάψει να είναι Γερµανός; Θα εξαφανιστεί η κόλαση αν εκείνος είναι καλός; Κι οι κουβέντες για τη βαρβαρότητα που αιτία έχει τάχα τη βαρβαρότητα, τέτοιας λογής είναι. Λένε πως αιτία της βαρβαρότητας είναι ή βαρβαρότητα, κι η βαρβαρότητα πολεµιέται µε την εξηµέρωση των ηθών, που τη φέρνει ή µόρφωση. Όλ’ αυτά είναι γενικολογίες πέρα για πέρα, διατυπώσεις καµωµένες όχι για χάρη των πραχτικών συνεπειών, όπως θα ‘πρεπε· κατά βάθος είναι λόγια που δεν απευθύνονται σε κανέναν.
Τέτοιες αναλύσεις δείχνουν µόνο λίγους κρίκους απ' όλη την αλυσίδα των αίτιωνκαι παρασταίνουν τις κινητήριες δυνάµεις σαν τάχα ακατανίκητες. Τέτοιες αναλύσεις είναι όλο σκοτάδι, σκοτάδι που κρύβει τις δυνάµεις εκείνες που ετοιµάζουν την καταστροφή. Λιγάκι φως, και να που προβάλουν άνθρωποι σαν αίτιοι των καταστροφών!
Γιατί ζούµε σε µια εποχή όπου το µέλλον του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος. […]

 Δ: Η κρίση να διαλέγει κανείς εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θ’ αποχτήσει δύναµη.

[...] Εδώ θέλω µονάχα να τονίσω πως το «γράφω σε κάποιον» έγινε «γράφω».
Την αλήθεια όµως δε µπορεί κανείς να τη «γράψει» πρέπει να τη γράψει σ ε κ ά π ο ι ο ν , που να ‘χει κάτι να την κάνει. Η γνώση της αλήθειας είναι µια διαδικασία κοινή σ’ αυτούς που γράφουν κι αυτούς που διαβάζουν. Για να γράψει κανείς σωστά πράγµατα πρέπει να ξέρει ν’ ακούει και πρέπει ν’ ακούει σωστά πράγµατα. Η αλήθεια πρέπει να λέγεται µε περίσκεψη και ν’ ακούγεται µε περίσκεψη. Και για µας που γράφουµε έχει σηµασία σε ποιον τη λέµε και ποιος µας τη λέει.
Την αλήθεια για τις κακές συνθήκες πρέπει να τη λέµε σ’ εκείνους που τιςαντιµετωπίζουν στη χειρότερη τους όψη κι απ’ αυτούς πρέπει να τις πληροφορούµαστε. Δεν πρέπει να µιλάει κανείς µονάχα σ’ ανθρώπους ορισµένων πεποιθήσεων, παρά σ’ εκείνους που θα τους ταίριαζαν αυτές οι πεποιθήσεις εξαιτίας της κατάστασης τους. Κι οι ακροατές σας αλλάζουν αδιάκοπα! […]
Γι. αυτούς που γράφουν έχει σηµασία να πετύχουν το σωστό τόνο της αλήθειας.Τις πιο πολλές φορές ακούει κανείς ένα πολύ µαλακό, πονεµένο τόνο, φωνή ανθρώπων που δε µπορούν να βλάψουν ούτε µύγα. Όποιος ακούει αυτόν τον τόνο και ζει µέσα στην εξαθλίωση βουλιάζει ακόµα βαθύτερα µέσα σ. αυτήν. Έτσι µιλάνε οι άνθρωποι που δεν είναι ίσως εχθροί, ποτέ όµως και συναγωνιστές.Η αλήθεια είναι κάτι το µαχητικό, πολεµάει όχι άπλα και µόνο την ψευτιά, άλλα και ορισµένους ανθρώπους, που τη διαδίνουν.
Ε: Η πονηριά να διαδίδει κανείς σε πολλούς την αλήθεια
Πολλοί, όντας περήφανοι που έχουν το θάρρος να λεν την αλήθεια, ευτυχισµένοι που τη βρήκαν, κουρασµένοι ίσως απ’ τη δουλειά που χρειάζεται για να γίνει ευκολοµεταχείριστη, µες στην ανυπόµονη αναµονή της παρέµβασης εκείνων που τα δικά τους συµφέροντα υπερασπίζονται, δεν νοµίζουν απαραίτητο να χρησιµοποιήσουν τώρα πονηριά για τη διάδοση της αλήθειας. Έτσι, πολλές φορές, η δουλειά τους χάνει κάθε αποτέλεσµα. Σ' όλες τις εποχές, όταν η αλήθεια καταπνίγονταν και κρύβονταν, χρησιµοποιούσαν πονηριά για τη διάδοση της. Ο Κοµφούκιος παραχάραξε ένα παλιό, πατριωτικό ιστορικό χρονικό. Άλλαξε µονάχα ορισµένες λέξεις. Εκεί που έλεγε: «Ο κυρίαρχος της Κουν έβαλε να θανατώσουν το φιλόσοφο Βαν γιατί είχε πει αυτό κι εκείνο», ο Κοµφούκιος έβαλε αντί «θανατώσουν» - «δολοφονήσουν». Εκεί που έλεγε, ο τύραννος τάδε σκοτώθηκε σε µια απόπειρα εναντίον του, ο Κοµφούκιος έβαζε «εκτελέστηκε». Έτσι άνοιξε ο Κοµφούκιος το δρόµο για µια καινούργια εκτίµηση της Ιστορίας. [...]
Ταπεινή ασχολία περνιέται αυτή που είναι χρήσιµη σ’ αυτούς που τους κρατάνε ταπεινούς. Ταπεινή λογίζεται η αδιάκοπη έγνοια για το φαγητό· η περιφρόνηση των διακρίσεων που κρεµάνε στους υπερασπιστές µιας χώρας όπου οι ίδιοι πεινούν· η αµφιβολία για τους ηγέτες που οδηγούν στην καταστροφή· η απέχθεια στη δουλειά που δε δίνει ψωµί· η εναντίωση στον εξαναγκασµό σε παράλογες πράξεις· η αδιαφορία απέναντι στην οικογένεια που το ενδιαφέρον δεν της έκανε τίποτα πια.
Τους πεινασµένους τους βρίζουν έκλυτους που δεν έχουν τίποτα να υπερασπίσουν, δειλούς που αµφιβάλλουν για τους καταπιεστές τους, τους βρίζουν πως δεν έχουν εµπιστοσύνη στις δυνάµεις τους, πως θέλουν πληρωµή για τη δουλειά τους, τους λένε αρχιτεµπέληδες και τα παρόµοια. Κάτω από τέτοιας κυβερνήσεις η σκέψη γενικά λογίζεται ταπεινό πράγµα και πέφτει σε κατατρεγµό. […]
Για να συνεχίσει σε µια εποχή σαν τη δική µας να είναι δυνατή η καταπίεση, που υπηρετεί την εκµετάλλευση της µιας (της µεγαλύτερης) µερίδας του πληθυσµού από την (µικρότερη) άλλη µερίδα, χρειάζεται µια πέρα για πέρα συγκεκριµένη βασική στάση του πληθυσµού, που πρέπει να απλώνεται σ’ όλα τα πεδία. […]
Οι εξουσιαστές έχουν ισχυρή αποστροφή στις µεγάλες αλλαγές, θα ‘θελαν όλα να µείνουν όπως είναι, τουλάχιστο για χίλια χρόνια. […]
Η εξάρτηση κάθε πράγµατος από πολλά άλλα, που αδιάκοπα αλλάζουν, είναι µια σκέψη επικίνδυνη για δικτατορίες, και µπορεί να εµφανιστεί µε διάφορους τρόπους χωρίς να δώσει λαβή στην αστυνοµία.
Μια ολοκληρωµένη περιγραφή όλων των καταστάσεων και διαδικασιών που συναντά ένας άνθρωπος που ανοίγει ένα καπνοπωλείο µπορεί ν’ αποτελέσει σκληρό χτύπηµα στην δικτατορία. Ο καθένας που σκέφτεται λίγο θα βρει το γιατί. Οι κυβερνήσεις που οδηγούν τις µάζες των ανθρώπων στην εξαθλίωση πρέπει ν’ αποφύγουν το να σκέφτονται οι εξαθλιωµένοι την κυβέρνηση.

 Μιλάνε πολύ για µοίρα. Αυτή, κι όχι οι ίδιοι, φταίει τάχα για την ανέχεια. Όποιος ερευνάει την αίτια της ανέχειας τον συλλαµβάνουν, προτού φτάσει στην κυβέρνηση. Είναι όµως δυνατό ν’ αντιµετωπίσει κανείς γενικά τις φλυαρίες για τη µοίρα· µπορεί κανείς να δείξει πως τη µοίρα του ανθρώπου τη φτιάχνουν άνθρωποι. […]

 Ανακεφαλαίωση

Η µεγάλη αλήθεια της εποχής µας (που δεν υπηρετεί κανείς µε το να τη βρει µονάχα, που όµως χωρίς αυτή καµιά άλλη σηµαντική αλήθεια δε µπορεί να βρεθεί) είναι ότι η ήπειρος µας βουλιάζει στη βαρβαρότητα επειδή προσπαθούν να διατηρήσουν µε τη βία τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής. Τι ωφελεί να γράψει κανείς κάτι θαρραλέο απ. όπου να βγαίνει πως ή κατάσταση που βρισκόµαστε είναι βάρβαρη (που είναι αλήθεια) αν δε φαίνεται ξεκάθαρα για ποιο λόγο φτάσαµε σ. αυτή την κατάσταση; Πρέπει να πούµε ότι τα βασανιστήρια γίνονται γιατί πρέπει να διατηρηθούν οι σχέσεις ιδιοκτησίας. Φυσικά, λέγοντας το αυτό χάνουµε πολλούς φίλους που είναι αντίθετοι στα βασανιστήρια γιατί πιστεύουν πως οι σχέσεις ιδιοκτησίας θα µπορούσαν να διατηρηθούν και χωρίς αυτά (που δεν είναι αλήθεια).
Πρέπει να πούµε την αλήθεια για τις βάρβαρες συνθήκες στη χώρα µας για να µπορέσει να γίνει αυτό που θα τις εξαφανίσει, δηλαδή αυτό που θ’ αλλάξει τις σχέσεις ιδιοκτησίας.
Πρέπει ακόµα να το πούµε σ' εκείνους που υποφέρουν πιο πολύ απ' όλους κάτω απ' τις σηµερινές σχέσεις ιδιοκτησίας, που έχουν το πιο δυνατό συµφέρον για την αλλαγή τους, στους εργάτες, και σ. εκείνους που µπορούµε να οδηγήσουµε στους εργάτες σαν σύµµαχους, γιατί στην πραγµατικότητα δεν έχουν ούτε κι εκείνοι ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής, όσο κι αν παίρνουν µερίδιο απ. τα κέρδη.

 Και πρέπει, πέµπτο, να βαδίσουµε µε πονηριά.
Κι όλες αυτές τις πέντε δυσκολίες πρέπει να τις ξεπερνάµε ταυτόχρονα, γιατί δεν µπορούµε να ερευνάµε την αλήθεια για τις βάρβαρες συνθήκες χωρίς να σκεφτόµαστε εκείνους που υποφέρουν κάτω απ’ αυτές, και καθώς, διώχνοντας κάβε πειρασµό δειλίας, γυρεύουµε τις αληθινές αιτίες µε τη σκέψη µας στραµµένη σ. εκείνους που είναι πρόθυµοι να χρησιµοποιήσουν τις γνώσεις τους, πρέπει ταυτόχρονα να σκεφτόµαστε και το πως θα τους δώσουµε την αλήθεια µε τρόπο που να .ναι στα χέρια τους όπλο, και µε τόση πονηριά που η µετάδοση αυτή να µη µπορεί ν. ανακαλυφτεί και να εµποδιστεί από τον εχθρό.
Τέτοιες είναι λοιπόν οι απαιτήσεις µας, όταν ζητάµε από τους συγγραφείς να γράφουν την αλήθεια.

(Αποσπάσματα από το “Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια”  τουΜπέρτολτ Μπρεχτ, 1935, Πάρισι, «Συνέδριο για την υπεράσπιση της Κουλτούρας»)

Τρίτη 20 Δεκεμβρίου 2011

ΠΑΜΕ ...ΧΗΜΕΙΑ


ΠΑΜΕ …ΧΗΜΕΙΑ

Πάμε …Χημεία όπως λέμε πάμε πλατεία. Για να περάσουμε καλά, να μάθουμε ότι πρόσφατο «κυκλοφορεί», να απολαύσουμε όχι καφέ, αλλά γνώσεις.

Πάντα πίστευα ότι η Χημεία έχει κάτι το ιδιαίτερο σαν Επιστήμη. Αυτό το κάτι προφανώς είχε αντιληφθεί μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς, που την αποκάλεσε «κορώνα των επιστημών». Όταν βέβαια αγαπά κανείς την Επιστήμη του η κρίση του μάλλον θα πάσχει από αντικειμενικότητα. Να επιχειρηματολογήσω όμως.

Η Χημεία  είναι «ιδιαίτερη» γιατί είναι διαρκώς δίπλα μας. Σε κάθε βήμα μας, στις καθημερινές δραστηριότητες, παντού και πάντα . Στενός κορσές σε όλη μας τη ζωή. Την φοράμε, την πίνουμε, την τρώμε, την απολαμβάνουμε. Προκαλεί φαινόμενα, ερμηνεύει καταστάσεις, προτείνει λύσεις. Τα συνήθη, αλλά και τα απίθανα του καθημερινού βίου είναι Χημεία. Ο κεραυνοβόλος έρωτας, ο θυμός, ο πόθος, η απόλαυση, οι αισθήσεις, τα αόρατα μηνύματα φυτών και ζώων είναι χημεία. Η Γη που γεννά, το ζωογόνο  νερό, το λυτρωτικό φάρμακο, το καύσιμο που θάλπει και κινεί είναι Χημεία. Τα πάντα!

Η Χημεία είναι όμορφη , αλλά αυτό δεν αρκεί. Είναι και χρήσιμη. Πολύτιμη θεραπαινίδα του ανθρώπου κάνει τη ζωή του εύκολη και ποιοτική. Ανάβεις το τσιγάρο με το ταπεινό σπίρτο και δεν μπορείς να διανοηθείς ότι περιέχει 20(!) διαφορετικά χημικά πρόσθετα για να βελτιώσουν τις ιδιότητές του. Από την παραφίνη για να καεί αργά το ξυλάκι μέχρι το νιτρικό αμμώνιο για να μην διατηρείται η καύτρα αναμμένη πολλή ώρα! Ξέρεις πόσοι χημικοί αφιέρωσαν πολύτιμο χρόνο για να λύσουν αλλεπάλληλα προβλήματα και  να έχεις στα χέρια σου το απλό αυτό σπίρτο;

Η Χημεία είναι δίπλα σου και  ερμηνεύει τα δεκάδες γιατί που σε περιβάλλουν. Ρίξε ξύδι στο τσίμπημα της σφήκας γιατί το δηλητήριό της είναι βασικό, και αμμωνία στο τσίμπημα μιας δράκαινας  γιατί το δικό της κεντρί εκκρίνει όξινο δηλητήριο. Ο Χρυσός υπάρχει ελεύθερος στη φύση επειδή είναι αδρανές μέταλλο και δεν αντιδρά ούτε με το οξυγόνο, ούτε με τα άλλα στοιχεία που τον περιβάλλουν, ενώ όσο και να ψάξεις στον πλανήτη δεν θα βρεις ελεύθερο νάτριο, ή αργίλιο μέταλλα ιδιαίτερα δραστικά. Μεγάλη υπόθεση να ερμηνεύεις  στη ζωή σου και να γνωρίζεις. Μπορεί για κάθε απάντηση να προκύπτουν νέες ερωτήσεις, αλλά η ηδονή της απάντησης είναι γλυκιά κατάκτηση. Σαν σταυρόλεξο που σε παίδεψε αλλά το έλυσες. Και η Χημεία δίνει απαντήσεις.

Με τη Χημεία δεν πλήττεις ποτέ. Όσο και να λες ότι την γνωρίζεις, ανακαλύπτεις νέα εδάφη της παρθένα για σένα και την ερωτεύεσαι από την αρχή. Μια ερωμένη που έχει τον τρόπο να κρατά αμείωτο το πάθος και τον πόθο. Θέλετε αποδείξεις; Νόμιζα ότι η καύση του απλούστερου υδρογονάνθρακα που υπάρχει σήμερα, δηλαδή του μεθανίου, είναι μια απλή αντίδραση που ολοκληρώνεται σε ένα δύο το πολύ στάδια. Κι όμως η καύση ολοκληρώνεται σε 10 στάδια, στο τελευταίο μόνο από τα οποία παράγεται διοξείδιο του άνθρακα και νερό! Γνωρίζετε ότι το  άρωμα της φράουλας αποτελείται από 600 διαφορετικές ενώσεις; Ότι το ανθρώπινο σώμα εκπέμπει περίπου 3.500 πτητικές ουσίες στον αέρα γύρω του;  Ότι το τριιωδιούχο άζωτο είναι μάλλον  η πλέον ευαίσθητη εκρηκτική ύλη, αφού αρκεί το περπάτημα μύγας επάνω της για να εκραγεί; (Αυτή ακριβώς η μεγάλη ευαισθησία της την κάνει ακατάλληλη για χρήση.)

Η τρομερή Νιτρογλυκερίνη, που μπορεί επίσης να εκραγεί ακόμη και με σχετικά βίαια κίνηση  όταν απορροφηθεί από την πορώδη γη διατόμων «εξημερώνεται» και δίνει την περιβόητη δυναμίτιδα που χάρισε στον υιό Nobel  δόξα και μυθικό χρήμα. (Ο πατήρ Nobel έχασε δύο εργοστάσια από εκρήξεις της νιτρογλυκερίνης) Η νιτρογλυκερίνη λοιπόν μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο σαν βίαιο εκρηκτικό, όσο και σαν φάρμακο για τη στηθάγχη με την ονομασία τρινιτρίνη. Η ίδια ουσία σε ρόλους δόκτωρα Τζέκυλ και Μίστερ Χάιντ δηλαδή.

Η χημεία ρυθμίζει και ισορροπεί ουσίες και καταστάσεις. Ειδικότερα στους οργανισμούς που είναι τα πολυπλοκότερα χημικά εργαστήρια που υπάρχουν στον κόσμο χιλιάδες διαφορετικές ουσίες και αντιδράσεις συμπλέκονται σε ένα δίκτυο ζωής και θανάτου. Ελάχιστες αποκλίσεις από προκαθορισμένα – από ποιον άραγε;-όρια προκαλούν μοιραίες ενδεχομένως συνέπειες. Συγκεκριμένος ο σκοπός τους. Φανταστική η συνεργασία τους. Συχνά είναι αρκετό  μια χημική αντίδραση να   κηρύξει «στάση εργασίας», ή να δώσει ένα διαφορετικό προϊόν για να σηματοδοτήσει το τέλος. Ένα ένζυμο που λείπει, ή μια βιταμίνη  που είναι σε χαμηλά επίπεδα μπορεί να μετατρέψει σε κόλαση την ζωή του ανθρώπου. Οι βιοχημικοί το γνωρίζουν αυτό καλλίτερα από τον καθένα, αν και λίγο πολύ όλοι μας πια έχουμε εξοικειωθεί με τις κατάλληλους δείκτες τριγλυκεριδίων, ουρικού οξέος,  αιματοκρίτη, σακχάρου  από τις αναλύσεις αίματος που κατά διαστήματα υποχρεούμαστε να κάνουμε. Αρκεί να σκεφτούμε πόσο στενά είναι τα όρια του pH  για το αίμα (φυσιολογικές τιμές από 7,35 μέχρι 7,44 με ακραία όρια επιβίωσης 6,80-7,80), μικρή δε  απόκλιση επιφέρει οξέωση, ή αλκάλωση και πιθανό θάνατο.

Η Χημεία υπολογίζει. Και γνωρίζει να υπολογίσει σωστά. Εδώ κυριολεκτικά ισχύει το «ουδέν λάθος αναγνωρίζεται μετά την απομάκρυνση του πελάτη εκ του ταμείου».   Η ακρίβεια όπως όλοι μας έχουμε αντιληφθεί από την καθημερινή πρακτική, είναι σαν το λάστιχο που προσαρμόζεται ανάλογα με τις απαιτήσεις μας. Όταν μετράς τα υλικά για ένα φαγητό, η δόση είναι σχετική και μια μικρή απόκλιση  το πολύ πολύ να προκαλέσει ένα αποτυχημένο φαγητό. Όταν όμως πρόκειται για το δραστικό συστατικό ενός φάρμακου ,τότε το παραμικρό λάθος μπορεί να είναι μοιραίο, ή να μεταφράζεται σε οικονομική ζημιά εκατομμυρίων. Π.χ. στα αντισυλληπτικά  χάπια  το δραστικό συστατικό ανά δισκίο είναι της τάξης των 20 εκατομμυριοστών του γραμμαρίου!

 Η Χημεία κινεί! Γεμίζεις το ντεπόζιτο του αυτοκινήτου σου με την πολλών οκτανίων αμόλυβδη ή φορτίζεις με ηλεκτρικό ρεύμα την τελευταίας τεχνολογίας μπαταρία του και απολαμβάνεις το ταξίδι  το οποίο έχουν εγγυηθεί εκατοντάδες ανώνυμοι χημικοί.  Μπορείς να διανοηθείς φίλε μου ότι μια φορτισμένη μπαταρία σε σύντομο διάστημα θα μετακινεί αυτοκίνητο από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη; (Ήδη έχουμε εξασφαλίσει αυτονομίες πάνω από 280 χιλιόμετρα!) Και όλα ξεκίνησαν από το κλασικό ηλεκτροχημικό στοιχείο π.χ. Χαλκού-Ψευδαργύρου βουτηγμένο σε ηλεκτρολύτη. Με την ευκαιρία φτιάξτε και σεις σε ελάχιστο χρόνο μια μπαταρία που θα λειτουργεί με φρούτα και θα φορτίζει θαυμάσια για πολλές ημέρες το επιτραπέζιο ρολόι σας, η την αριθμομηχανή σας. Δίνω   την «συνταγή». Η Χημεία αν και είναι η επιστήμη που συνδέθηκε με την μαγεία όσο καμία άλλη , στηρίζεται σε φυσικούς νόμους και αξιώματα και όχι στο παράδοξο και το μεταφυσικό. Το ηλεκτρικό ρεύμα που παράγει μια μπαταρία ερμηνεύεται με απλό τρόπο.  Η διαφορετική τάση που έχουν τα δύο διαφορετικά μέταλλα να διώχνουν ηλεκτρόνια κάνει   το θαύμα της. Ο Ψευδάργυρος έχει μεγάλη τάση να διώχνει ηλεκτρόνια, ενώ ο χαλκός στην συγκεκριμένη περίπτωση προτιμά να δεχθεί. Όταν λοιπόν συνδέσεις τα δύο αυτά μέταλλα  μέσω ενός ηλεκτρολύτη (αλατόνερο, χυμό λεμονιού ή πορτοκαλιού), τα ηλεκτρόνια θα μεταναστεύσουν οργανωμένα από τον Ψευδάργυρο   προς τον Χαλκό.  Η οργανωμένη κίνηση φορτίων όμως δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που ο κόσμος αντιλαμβάνεται σαν  ηλεκτρικό ρεύμα. Το σύστημα δουλεύει και μπορείτε να το διαπιστώσετε. Η μπαταριούλα σας δεν θα ανάψει βέβαια κανένα προβολέα, αλλά το ρολόι θα λειτουργήσει.

Η Χημεία έδινε, δίνει και θα δίνει λύσεις στα μύρια όσα προβλήματα δημιουργούν καθημερινά οι πολύπλοκες ανάγκες της σύγχρονης ζωής. Στερεύει το πετρέλαιο; Μην ανησυχείτε. Υπάρχει το μεθάνιο που αποτελεί  το βασικό συστατικό του φωταερίου.  Το μεθάνιο λοιπόν πιθανόν να αποτελέσει το «πετρέλαιο» της επόμενης δεκαετίας, εκτός από τις ελπιδοφόρες «πράσινες» ενεργειακές πηγές, ίσως όμως να αποτελέσει και τον απόλυτο περιβαλλοντικό εφιάλτη του πλανήτη. Το μεθάνιο κάτω από συνθήκες υψηλής πίεσης γίνεται παγόμορφο και δημιουργεί τον λεγόμενο υδρίτη του μεθανίου και ο οποίος αν και πάγος καίγεται! Οι ποσότητες των υδριτών που έχουν επισημανθεί στα βάθη των ωκεανών και στους απέραντους πάγους της Σιβηρίας, έχουν υπολογισθεί ότι είναι της τάξης των 2.1016 κυβικών μέτρων. Με άλλα λόγια η ποσότητα του άνθρακα στα κοιτάσματα αυτά του  μεθανίου ξεπερνάει την ποσότητα άνθρακα που περιέχουν όλα τα κοιτάσματα αερίου, πετρελαίου και γαιανθράκων μαζί!  Αν και έχει αναπτυχθεί η τεχνολογία εκμετάλλευσης κοιτασμάτων υδριτών , εν τούτοις δεν έχει αρχίσει ακόμη η οικονομική τους εκμετάλλευση. Οι υδρίτες μεθανίου όμως, πιθανολογείται ότι μπορούν να επηρεάσουν την εύθραυστη κλιματική ισορροπία στη Γη, αν για κάποιο λόγο οι πάγοι αυτοί λιώσουν και το μεθάνιο ελευθερωθεί στην ατμόσφαιρα. Σύμφωνα με κάποιες απαισιόδοξες προβλέψεις, μια αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών κατά ένα μόνο βαθμό Κελσίου είναι δυνατόν να ελευθερώσει σταδιακά 90 δισεκατομμύρια τόνους μεθανίου! Μπορούμε να αναλογιστούμε το τεράστιο διπλό κέρδος για την ανθρωπότητα αν η Χημική τεχνολογία καταφέρει να αξιοποιήσει με ασφάλεια τα γιγαντιαία  αυτά κοιτάσματα, εμποδίζοντας την ανεξέλεγκτη διαφυγή τους στην ατμόσφαιρα.

Η Χημεία προστατεύει τη ζωή στον Πλανήτη και την ποιότητά της, αξιοποιώντας συσσωρευμένη εμπειρία αιώνων. Στον κατ’ ευφημισμό μάλλον αποκαλούμενο «γαλάζιο» και υδάτινο πλανήτη μας που κολυμπά κυριολεκτικά στο νερό, το δυνητικά χρήσιμο νερό είναι δυστυχώς μόνο 0,05%!!! Με τους  υδάτινους πόρους να ελαττώνονται διαρκώς και να υποβαθμίζονται ποιοτικά, η Χημεία είναι παρούσα να δώσει λύσεις. Και οι λύσεις της θα επιτρέψουν τον Αιγύπτιο να πιεί το μολυσμένο νερό του Νείλου δίχως να το πληρώσει με βαριές δυσεντερίες.

Η Χημεία είναι δίπλα μας. Στα άσχημα και τα όμορφα. Στα πικρά και τα γλυκά. Στο αναγκαίο φάρμακο και το λυτρωτικό κρασί. 200-300 αρωματικές ουσίες περιέχονται στο κρασί και του δίνουν όλες μαζί το μεθυστικό του άρωμα! Το σηκώνετε το κρασί; Τότε είστε από τους τυχερούς που έχουν σε επάρκεια ένα ένζυμο που καταλύει την οξείδωση της αιθανόλης. Διαφορετικά περιοριστείτε στο ένα ποτηράκι ή πιείτε λίγο λάδι μετά τη «κατάχρηση» μήπως και ξεγελάσετε το όργανο του αλκοτέστ. Για όλα , ή σχεδόν για όλα, έχει η Χημεία απαντήσεις. Αναζητείστε τις.

Η Χημεία είναι το μέλλον. Αν νομίζετε ότι οι χημικοί ασχολούνται εδώ και χρόνια με τα «κλασικά» στοιχεία, οξέα βάσεις άλατα και οργανικά σώματα μάλλον πέφτετε πολύ έξω. Τα επιτεύγματα της χημικής τεχνολογίας και των νέων υλικών στο άμεσο μάλιστα μέλλον, πιθανόν να βρεθούν μπροστά και από τις πλέον καλπάζουσες φαντασίες. Θα αναφέρω δύο μόνο παραδείγματα από τις δεκάδες φουτουριστικές εφαρμογές με χημικό ενδιαφέρον. Σε λίγο καιρό (εταιρεία ήδη έχει προαναγγείλει σχετική παραγωγή), ένα κινητό με χημικό αισθητήρα, θα  προειδοποιεί τον κάτοχό του για την κακοσμία του στόματός του. Η στοματική κακοσμία οφείλεται στην παρουσία θειούχων ενώσεων που αποτελούν προϊόντα μεταβολισμού των βακτηριδίων της στοματικής κοιλότητας. Μόνο που λόγω αισθητηριακού κορεσμού των οσφρητικών υποδοχέων, δεν την αντιλαμβανόμαστε οι ίδιοι,  αλλά δυστυχώς οι απέναντί μας. Μόλις οι χημικοί αισθητήρες του κινητού τηλεφώνου αντιληφθούν σημαντικές συγκεντρώσεις θειούχων ενώσεων , θα ενεργοποιείται ηχητικό σήμα, ή μήνυμα για στοματική φροντίδα του κατόχου του τηλεφώνου.

Ένα άλλο παράδειγμα υλικού που θα φέρει επανάσταση στην τεχνολογία υπολογιστών, οθονών, ρούχων, φωτισμού και δεκάδων άλλων εφαρμογών είναι το γραφένιο. Το γραφένιο είναι αγώγιμο υλικό που αποτελείται από λεπτότατα φύλλα πάχους ενός μόνο ατόμου (!)  και το συνθέτουν άτομα άνθρακα ενωμένα μεταξύ τους σε κανονικά εξάγωνα. Το εξωτικό αυτό υλικό, πρέπει να το λάβετε σοβαρά υπόψη μιας και χάρισε βραβείο Nobel στους δύο Ρώσους  επιστήμονες, Αντρέι Γκέιμ και Κονσταντίν Νοβοσέλοφ που το ανακάλυψαν το 2004. Θέλετε τώρα μερικά πιθανά πεδία εφαρμογών του γραφενίου;  Εύκαμπτες λεπτότατες οθόνες υπολογιστών και κινητών σαν φύλα πλαστικού που δεν θα χρειάζεται να τις ακουμπάς, αλλά θα «αισθάνονται» και το πλησίασμα των δακτύλων.  Πανίσχυρες ηλεκτρονικές συσκευές και υπολογιστές με την απίστευτη ταχύτητα των 100 GHz αλλά και θερμική αντοχή. Τοίχοι που θα «παράγουν» δευτερογενή φωτισμό και πολλά ακόμη που επιφυλάσσουν ένα γοητευτικό, τουλάχιστον από πλευράς τεχνολογίας, μέλλον.

Βασικά ο Χημικός είναι ένας ειδικευμένος καλλιτέχνης της ύλης. Παίρνει την πρώτη ύλη και μέσα από απίστευτα μονοπάτια, την πλάθει και την οδηγεί εκεί που θέλει. Την κάνει σκληρή σαν ατσάλι, ελαφριά σαν πούπουλο, φάρμακο, δηλητήριο, μαλακή, θερμοανθεκτική, υπεραγώγιμη, αρωματική, εκρηκτική, θελκτική, όμορφη, ή  πολύτιμη.  Σου την παραδίδει  χρήσιμη για να την αξιοποιήσεις με σύνεση και λογική. Αυτή έκανε το καθήκον της. Κάνε και συ το δικό σου και απόλαυσε τους καρπούς της με μέτρο και σεβασμό προς τη Φύση και τον Συνάνθρωπο.

Γι αυτό σας λέω: …. «Πάμε χημεία»  Λ.Γ.Τ.

Πέμπτη 15 Δεκεμβρίου 2011

ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΠΟΤΕ ...ΚΟΥΦΑΛΑ ΝΕΚΡΟΘΑΦΤΗ


Δεν θα πεθάνουμε ποτέ …κουφάλα νεκροθάφτη!

5-6 μέρες στην Πόλη μου. Θεσσαλονίκη μάνα μου, γλυκιά Θεσσαλονίκη. Μέρες φορτισμένες συναισθηματικά. Η θλίψη έμπαζε από παντού. Οδοιπορικό στη λατρεμένη Εθνική οδό. Ο δρόμος ήταν πάντα το πάθος μου. Ο δρόμος είναι  ελευθερία,  αναζήτηση και η πόρτα στο απρόβλεπτο. Υπέροχο συναίσθημα να καταπίνεις χιλιόμετρα στον Μαλιακό με την Θεϊκή φωνή της Μαριώς παρέα. Ο δρόμος άλλαξε όπως και η χώρα. Το οδοιπορικό βγάζει μελαγχολία. Παρακμιακά μοτέλ στα αζήτητα.
Το πάλι ποτέ κραταιό ΜΟΤΕL LEVENTI , σήμα κατατεθέν της διαδρομής Αθήνα – Σαλονίκη ερείπιο. Τα Τέμπη μες την μαύρη ερημιά με ένα μαγαζάκι ανοικτό και το μεγάλο κέντρο κλειστό κι αυτό. Περίπατος βραδινός στην  Βασιλίσσης Όλγας. Βαθιές οι πληγές στο σώμα της πόλης τα κλειστά μαγαζιά. Μέτρησα μέχρι τα 25, μετά τα παράτησα. Και τι θα έβγαινε; Χαμένες ελπίδες, ανθρώπινα δράματα και πόνος πίσω από κάθε «Πωλείται». Πωλούνται τα πάντα και σε τιμές ευκαιρίας. Και ένας Βαρδάρης απ’ τα παλιά την Πέμπτη το βράδυ. 2 βαθμοί Κελσίου και λυτρωτικό το κρύο, σαν τους φίλους που συνοδοιπορούν στα μικρά αλλά και στα δύσκολα. Εξαγνίζουν την ψυχή σου. «Φύσηξε Βαρδάρης και καθάρισε…» θυμήθηκα τον τραγουδοποιό  που μας λείπει.  

Αριστοτέλους! Εδώ υπάρχει ζωή, κίνηση γέλιο ελπίδα. Ευτυχώς τα «καρντάσια» το παλεύουν. Έξω καρδιά , έστω και με παραγγελιές λιτότητας. Η παρέα φίλε μου το παν! Σιγά μη μιζεριάσουμε! Το «ΙΓΓΛΙΣ» στην άνω πόλη αυθεντικό και απέριττο αρνείται να αλλάξει αιώνα. Ξεχασμένο κάπου στα μέσα του 20ου! Από πού είστε ρε παιδιά; Από Κρήτη; Έχω μια ρακή που βγάζει διαόλους. Τιμή για τον πελάτη,  ο Ξυλούρης να τραγουδά την Ξαστεριά! Κοίτα που ξανάγινε επίκαιρη μετά από 40 χρόνια! Τέσσερις καράφες Αγιωργίτικο Νεμέας και δύο καραφάκια ρακή δια του 3, ζέσταναν καρδιές και διαθέσεις.

…..Δεν θα πεθάνουμε ποτέ , κουφάλα νεκροθάφτη!!

Πέμπτη 1 Δεκεμβρίου 2011

ΠΙΚΡΕΣ ΑΛΛΗΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ (άρθρο του Σαράντη Καργάκου)


ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Όταν σήμερα μιλάμε για κρίση, οι πλείστοι εννοούμε πρωτίστως την οικονομική και μας διαφεύγει το γεγονός ότι η πρωτεύουσα κρί­ση είναι ηθική. Κρίση όχι των χρη­ματιστηριακών, άλλα των ηθικών αξιών, η οποία στη σειρά της είναι απότοκος μιας άλλης γενικευμένης σχεδόν σε οικουμενική διάσταση, της παιδαγωγικής. Οι ρίζες του φυ­τού, πού γέννησαν αυτή την πολυ­διάστατη κρίση ανάγονται στην αμέσως μετά τον πόλεμο εποχή, όταν το σχολείο χάνει την ανθρωποπλαστική του αποστολή και γίνε­ται εργοστάσιο παραγωγής ανθρω­πάκων, ικανών να υπηρετήσουν αξίες -ουσιαστικά απαξίες- κάθε λογής αλλ' όχι την αξία του άνθρω­που. Τον άνθρωπο της αξίας υποσκέλισε ο άνθρωπος της επιτυχίας.

Αυτό το κυνήγι της με κάθε μέ­σο επιτυχίας -ακόμη και με το πατείν επί πτωμάτων και αποπατείν επί ιερών και οσίων- δημιούργησε το σύγχρονο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό χάος, πού μεταφέ­ρεται στο σχολείο και από το σχο­λείο στα κεφάλια των μαθητών, μια μηχανική συσκευή, στην οποία κά­θε δάσκαλος ή καθηγητής στρίβει ένα μπουλόνι η προσθέτει κάποιο "τσιπς" από σιλικόνη.

Κάποιοι -πάνε πολλά χρόνια τώ­ρα- διακήρυσσαν ότι δεν θα ζήσουμε με τις ηθικές αξίες, πού δέ­σμευαν κάθε λογής αυτενέργειες και πρωτοβουλίες, θα ζήσουμε με τη μηχανή. Αλλά το πρόβλημα δεν τίθεται εκεί. Δεν είναι πρόβλημα το αν θα ζήσουμε με τη μηχανή, άλλα αν θα ζήσουμε ως μηχανή. Ασφαλώς, χρειάζεται η μηχανή, διότι διευκολύνει τη ζωή, άλλα δεν χρειαζόταν να μηχανοποιήσουμε τη ζωή μας σε τέτοιο βαθμό ώστε το σχολείο να λειτουργεί κατά το σύστημα-άλυσίδα για την παρασκευή έμψυχων ρομπότ. Άπειρες φορές έχω γράψει πως η εκπαίδευ­ση δεν είναι παιδεία. Σε εκπαίδευ­ση" υπόκεινται και τα ζώα. Ενώ ό άνθρωπος, ο ολοκληρωμένος άνθρωπος είναι η παιδεία του, όταν αυτή παραμένει άσκηση αρετής και ανθρωποπλαστικό ιδανικό. Κι όχι ένα εφόδιο απλά επαγγελματικό.

Τώρα βρισκόμαστε στο όριο των καιρών. Πατροπαράδοτες αξίες, πού επέζησαν στη φορά και στη φθορά του χρόνου και των ανθρώ­πινων μεταβολών, έχουν χάσει το κύρος και τη σταθερότητα τους. Από αυτό η γενικευμένη αστάθεια. Ό νέος, αντιδρώντας στη ρομποτοποίηση του, στρέφεται ανεμωλίως κατά των ηθικών άξιων, απορ­ρίπτει όχι τη μαθησιακή σκλαβιά, πού του προσφέρεται σαν το βαλα­νίδι της Κίρκης, απορρίπτει τη λειτουργικότητα των αξιών, πού θα μπορούσαν να τον κρατήσουν όρθιο στη θύελλα των κακών καιρών και καταντά μετέωρος. Φτερό στον άνεμο. Διότι δεν υπάρ­χουν πια ουσιαστικές αναπληρωμα­τικές αξίες, στις οποίες θα μπορούσε να στηρίξει την ύπαρξη του. Στη σύγχυση και στην παραζάλη, πού τον δέρνει, για να ξεσπάσει, για να ξεχάσει, κάνει πόλεμο με τον εαυτό του. Τα ναρκωτικά πού κά­νουν θραύση εδώ και παντού τα θεωρεί "γιατρικό" του.

Ποτέ άλλοτε οι νέοι δεν ανατρά­φηκαν με τόσο μίσος, ειδικά στις κοινωνίες, πού επικρατεί το δόγμα του "πάρτα όλα". Ένα μόνο δεν παίρνουν: αγάπη. Και στην έλλειψη αγάπης απαντούν με το μίσος. Δεν διδάχθηκαν, ούτε το βίωσαν, ούτε το συνειδητοποίησαν ότι ζωή χωρίς αξίες δεν έχει αξία. Εξεγείρονται και, κτυπώντας τον εαυτό τους με ποικίλους τρόπους, νομίζουν πως κτυπούν το σύστημα. Απλώς με τα βίαια ξεσπάσματα τους, το ισχυρο­ποιούν και το κάνουν πιο συστημα­τοποιημένο. Πρότυπο των νέων προσφέρεται ο ήρωας, πού δεν έχει ηρωικό ήθος. Και χωρίς το ήθος αυτό ο κόσμος τείνει να μεταβληθεί σε μια απέραντη "Λέσχη Αυτοκτονίας". Είναι χρόνια τώρα, πού έπαψα να πιστεύω στην παιδαγωγική αποστολή του ευφημιστικά λεγόμενου ελληνικού σχολείου, πού μπορείς να του δώσεις κάθε ονομασία, άλλα μόνο σχολείο και μάλιστα ελληνικό δεν μπορείς να το ονομάσεις. Στην καλύτερη περί­πτωση είναι ένας τεράστιος κλω­βός... παπαγάλων.

Είχα γράψει την 1η Δεκεμβρίου 1987 ένα δοκίμιο, πού είχε σαν "σλόγκαν" το νεανικό -τότε- σύν­θημα: «Μη περιμένεις να χιονίσει, για να δεις άσπρη μέρα»! Αφορμή στάθηκε η δήλωση μιας μαθητρίας, πού είχε πρωτεύσει στις τότε Πα­νελλαδικές Εξετάσεις: «Δεν ήμουν η εξυπνότερη, ήμουν ο καλύτερος παπαγάλος». Η δήλωση αυτή αισθητοποιεί το σύμπτωμα κρίσης, πού διέρχεται το σημερινό -κι όχι μόνον εδώ- σχολείο. Δεν μαθαίνει τα παιδιά πως να σκέπτονται, αλλά με τί να σκέπτονται. Δημιουργεί μυαλά, χωρίς μυαλό. Προσφέρει γνώσεις, άλλ' όχι γνώση. Δημιουρ­γεί απλώς κάποια δίποδα λεξικά. Κι αυτά ελλιπή.

Βέβαια, θα μπορούσε να πει κα­νείς πως, η κρίση του σημερινού σχολείου, ήταν κάτι φυσικό και αναμενόμενο. Λόγω των ραγδαίων μεταπολεμικών εξελίξεων όλα τα συστήματα άξιων ένιωσαν τον κρα­δασμό των επερχόμενων μετα­βολών. Το σχολείο, ένας, κατά πα­ράδοση, συντηρητικός θεσμός, ήταν μοιραίο να "εισπράξει" ένα μέ­ρος της κρίσης. Δικαιολογημένα, λοιπόν, θα μπορούσαμε να υποστη­ρίξουμε ότι αυτό, πού ονομάζουμε κρίση, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια δυσκολία προσαρμογής σ' ένα περιβάλλον, που άλλαξε απότομα. Εν τούτοις, στο χώρο της ελληνικής παιδείας την τελευταία τριακοπενταετία έγιναν τόσες με­ταρρυθμίσεις, όσες δεν έγιναν στη διάρκεια των 160 χρόνων, πού λει­τουργεί επίσημη κρατική Παιδεία στη Χώρα μας. Πως συμβαίνει, λοι­πόν, να μιλάμε για κρίση η για παιδευτική πενία;

Το σχολείο μας, παρά τις οποιεσδήποτε καινοτομίες, παραμένει στην ουσία του φορμαλιστικό και, ως προς τη νοοτροπία του, κομφορμιστικό. Ακόμη κι όταν προ­σφέρει το νέο, το κάνει μ' έναν τρόπο, πού το σκουριάζει. Κι αυτό κουράζει ψυχικά και πνευματικά το παιδί, πού ακόμη δεν έχει γευτεί από την παιδεία μας, αυτό πού λέ­γεται χαρά της γνώσης. Κάποτε ό Πλάτων είχε πει: «Ό άνθρωπος γεννιέται δούλος κι απελευθερώ­νεται διά της παιδείας». Ό σημε­ρινός νέος, όμως, κάθε άλλο παρά απελευθερώνεται Μετατρέπεται σ' έναν μαθητή -εγκέφαλο, πού ση­μαίνει ανεγκέφαλο πολίτη. Η κρί­ση, λοιπόν, είναι απότοκος του δουλικού πνεύματος, της εξαρτημένης σκέψης και της υποκατάστασης της ελευθερίας των ιδεών με απόψεις-κλισέ. Έτσι το παιδί "τε­λειοποιείται" σ' ένα "σύστημα φασόν". Η μόνη διακίνηση ιδεών, πού συντελείται στους σχολικούς χώ­ρους, είναι αυτή των "ντουβαριών" (με κάθε έννοια).

Την κρίση της σύγχρονης Παι­δείας παρουσίασαν πολύ πετυχη­μένα οι Pink Floyd με τη μουσική τους ταινία «THE WALL», όπου τα παι­διά περπατούν ομοιόμορφα, κι­νούνται ομοιόμορφα, εργάζονται σαν ρομπότ. Μοιάζουν με τ' "ανθρωπάκια" του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου Γαϊτη. Καλοστοιχισμένα, καλοντυμένα, άλλα χωρίς πρόσωπο. Η απροσωπία είναι η σημερινή έκφραση προσωπικότητας. Προς αυτήν την κατεύθυνση κι­νείται το σημερινό σχολείο: δημι­ουργεί ανθρώπους, πού είναι απρό­σωπες εκφράσεις προσωπικότητας. Η πνευματικότητα υποβαθμίζεται. Η φιλομάθεια συχνά τιμωρείται. Οι μαθητές εθίζονται στο ν' ακούν και να "παπαγαλίζουν". Από την άλλη ο καθηγητής είναι υποχρεωμένος να "παραδώσει", δηλαδή ν' απαγγείλει ότι το σχολικό εγχειρίδιο εμπεριέ­χει. Έτσι ό ρόλος; του καθηγητή γί­νεται ρόλος ενός καλύτερα προ­ετοιμασμένου μαθητή. Η μονοκρα­τορία του ενός και μοναδικού σχο­λικού εγχειριδίου δεν επιτρέπει στον εκπαιδευτικό να εκδιπλώσει όλο το φάσμα των δυνατοτήτων του και να γίνει το κέντρο μιας ευρύτερης παιδευτικής λειτουρ­γίας. Τα πάντα καθορίζονται "δι' εγκυκλίων".

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αχρήστευση του πιο αξιόλογου εκπαιδευτικού δυναμικού. Σβήνει σιγά-σιγά η φλόγα της παιδείας, το πάθος της διδασκαλίας, η όρεξη για δημιουργικό διάλογο. Η "ρουτινοποίηση" της διδασκαλίας και η "υπαλληλοποίηση" της παιδευτικής λειτουργίας φθείρουν πνευματικά και ψυχικά τον πραγματικό εκπαι­δευτικό, πού βλέπει πως έργο του είναι να δημιουργήσει κάποιους έμψυχους ηλεκτρονικούς υπολογι­στές, χωρίς όμως δυνατότητα "προγραμματισμού", για να μπο­ρούν να αξιοποιούν μόνοι, αυτά πού έμαθαν. Απλώς μπορούν ν' αξιοποιούνται. Έτσι σιγά-σιγά αρχίζει να λείπει από την παιδεία μας ο ανθρώπινος εκπαιδευτικός. Αυτός πού ως πραγματικός παιδα­γωγός θα έβαζε το μαθητή στο μυαλό και στην ψύχη του. Σήμερα τον βάζει σαν επώνυμο στον κατά­λογο του ("μαύρος διάβολος" λέγεται στη μαθητική αργκό), επειδή θα χρειαστεί να τον "θυμηθεί" μερικές φορές το χρόνο.

Ένα άλλο στοιχείο, πού ευτελίζει το σχολείο, είναι η βαθμοθηρία. Η άγρα η αγορά του βαθμού είχε γίνει -και παραμένει ακόμη- το μο­ναδικό παιδευτικό μας ιδανικό, ένα "ιδανικό" πού προωθούσε μέσα στη σχολική αίθουσα το κανιβαλικό «ποιος θα φάει τον άλλον». Αυτό καλλιεργούσε τη διαίρεση μέσα στα παιδιά, γεννούσε αισθήματα φθόνου από τούς χαμηλόβαθμους προς τους υψηλόβαθμους και, αντίστροφα, αισθήματα υποτίμη­σης από μέρους των υψηλόβαθμων προς τους χαμηλόβαθμους. Αυτό το ατομιστικό πνεύμα εμποδίζει τη συνεργασία και την ανάληψη μα­ζικών μορφωτικών πρωτοβουλιών. Αλλά το πιο θλιβερό παρεπόμενο της καταστάσεως αυτής ήταν και είναι η εξαγορά βαθμών. Η παιδεία έχει άρχισε; να γίνεται προνόμιο των πλουσίων.

Ένας βαθμολογικός πληθω­ρισμός χωρίς προηγούμενο. Η Χώ­ρα μας είχε γεμίσει με "αριστού­χους" - μετριότητες. Τα άχρηστα άριστα.

Ό βαθμολογικός πληθωρισμός δημιουργούσε και δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως όλα τα παιδιά μπορούν να σπουδάσουν. Όμως, όσο επιτακτικό είναι να μορφω­θούν όλοι, δεν είναι δυνατό και να σπουδάσουν όλοι. Οι σπουδές είναι γι' αυτούς πού έχουν τις αναγκαίες πνευματικές ικανότητες, τον έρω­τα για μάθηση και τη διάθεση για εργασία. Με κομματικά συνθήματα του τύπου "αποεντατικοποίηση της παιδείας" ούτε παιδεία ούτε επιστήμη προάγονται. Αυτό λέγεται αντιπαιδεία και αντιμόρφωση. Μία είναι η βασική αρχή πάνω στην οποία, από την παλιά εποχή μέχρι σήμερα, στηρίζεται η παιδευτική πράξη: να μάθει ό νέος να στρώνει το πανταλόνι του στην καρέκλα. Ό Αϊνστάιν έλεγε ότι το 98% της επι­τυχίας το οφείλει στη σκληρή εργασία και το υπόλοιπο 2% στην τύχη. Από μετριοφροσύνη δε θέ­λησε να μιλήσει για ευφυΐα· άλλω­στε ήξερε πως: το πρώτο κεφάλαιο της ευφυΐας είναι η επιμέλεια.

Ό σημερινός μαθητής δεν έμαθε ν' αγαπάει τη μάθηση. Προτιμά στον ελεύθερο χρόνο του να δει μια βιντεοκασέτα παρά να διαβάσει ένα καλό λογοτεχνικό βιβλίο. Προφη­τικά ό Οδυσσέας Ελύτης σε συνέν­τευξη του δήλωσε πως ελάχιστοι από τούς σημερινούς μαθητές, τους τότε μαθητές, θα ήταν σε θέ­ση να καταλάβουν το στίχο «άνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσα». "Άλλωστε, η δήλωση υποψηφίου του 1986 «ποιος, τέλος πάντων, είναι αυτός ο Μακρυγιάννης;», δείχνει πως η ελληνική παι­δεία βρίσκεται σε ώρα μηδέν. Μια έκθεση του Ο.Ο.Σ.Α. του έτους 1986 για την κατάσταση της παιδείας μας, "απαγγέλλει" με διπλωματικό τρόπο, την καταδίκη του εκπαιδευ­τικού συστήματος. Μια καταδίκη πού πιο πριν την έχει νιώσει ο Έλληνας μαθητής, πού θεωρεί ως καλύ­τερο μάθημα αυτό πού κάνει ο καθηγητής, όταν ... απουσιάζει(!) πού θεωρεί το σχολείο άχρηστο, γιατί φυλακίζει τα ωραιότερα χρόνια της ζωής του, για να μάθει κάτι πού το θεωρεί ανούσιο και συχνά ανόσιο· πού πηγαίνει σ' αυτό, επειδή ό αριθμός των απουσιών είναι περιο­ρισμένος κι επειδή είναι υποχρεω­μένος να πάρει ένα "χαρτί", έναν τίτ­λο σπουδών, πού λειτουργεί σαν εισιτήριο για την ένταξη του σε κά­ποια υπηρεσία. Αλλά κι αν ακόμη μα­θητές και σπουδαστές πηγαίνουν στο σχολείο, αυτό δε σημαίνει πως κάνουν μάθημα. Η παρακολούθηση είναι μηχανική, μια και ο μαθητής έχει πειστεί πως όλα αυτά πού μα­θαίνει είναι άχρηστα. Γι' αυτό δεν του μένει τίποτε απ’ όσα είναι υποχρεωμένος να μάθει. Οι αντιδρά­σεις του είναι ενδεικτικές: χαίρεται όταν δε λειτουργεί το σχολείο και λυπάται όταν λειτουργεί.

Βέβαια, όπως σε κάθε εποχή έτσι και σήμερα, το σχολείο διδάσκει. Δι­δάσκει, άλλα δεν εμπνέει. Προσφέρει στα παιδιά ιδανικά "μιας χρήσης". Δεν έχει να τους δώσει μια "Ιθάκη", έναν προσανατολισμό. Κάποτε ιδεολογικός άξονας της παιδείας μας ήταν ό ελλη­νικός ανθρωπισμός. Σήμερα όλα είναι ρευστά και συγκεχυμένα. Το σχολείο έχασε την καθοδηγητική του αποστολή. Για να οδηγήσει τα παιδιά, πρέπει να ξέρει που να τα πάει. Έτσι, μέσα στον κυκεώνα των ιδεών, το σχολείο υποτάσσεται σε κάποιες αναγκαιότη­τες, πού επιτείνουν την κρίση του. "Οδηγεί τα παιδιά σε μια αντίληψη πως οι υλικές ανάγκες είναι βασικότερες και ότι οι άλλες (πνευματικές, ηθικές) έπονται. Κι ακόμη ότι ο προβλημα­τισμός των νέων πρέπει να περιορίζε­ται στην κάλυψη αυτών και μόνο των αναγκών, χωρίς να χρειάζεται να γί­νουν άρτιοι άνθρωποι, με ολόπλευρα καλλιεργημένη προσωπικότητα. Αρκεί να μπορέσουν να γίνουν "στελέχη" κά­ποιου μηχανισμού. Το ιδανικό της "στερεοποίησης" δημιούργησε στον τόπο μας μια ιδιότυπη αμάθεια, ένα κοινωνικό στρώμα "αγραμμάτων πτυ­χιούχων", πού πλαισιώνουν όλους τους τομείς της ζωής μας. Έχουμε "εγγραμμάτους", πού παγώνουν μπρο­στά σε μια πολυκύμαντη νοηματικά φράση, πού μένουν απαθείς σαν αγάλ­ματα του Βούδα, όταν ακούσουν τη «Μαρίνα των Βράχων», αφού η πνευματικότητά τους είναι εφάμιλλη μ' εκείνη των βράχων.

Και το πιο οδυνηρό είναι πως το σύγχρονο σχολείο δεν καλλιεργεί ήθος. Υψηλές έννοιες γίνονται αντικείμενο χλευασμού μέσα στις σχολικές αίθουσες. Το σχολείο δεν ανεβάζει τις αξίες, τις κατεβάζει. «Τί ωφελεί ό Μαρξ, όταν πεινά η σαρξ;», λέει ένα παλαιό μαθητικό σλόγκαν. Παρά τη θρυλούμενη πο­λιτικοποίηση, ο δήθεν πολιτικοποι­ημένος και προβληματισμένος νε­αρός δεν κατάλαβε πως, όταν πεινά η σαρξ, τότε ωφελεί περισ­σότερο ό Μαρξ. Αλλά για να κατα­λάβεις τον Μαρξ, πρέπει να τον διαβάσεις, κι ό σημερινός μαθητής αποφεύγει το πνευματικό, όπως τ' αγρίμι τη φωτιά. Έτσι τροφοδοτείται με συνθήματα η μηνύματα, πού δεν επιτρέπουν τη συγκρότη­ση μιας σωστής προσωπικότητας. Κάποτε το ελληνικό σχολείο - παρά τις αδυναμίες του- πρόσφερε ένα ήθος, καλλιεργούσε κάποια ιδανι­κά. Τα Ιδανικά αυτά ήταν τρόπος ζωής. Τώρα φυλακίζονται σε κά­ποια βιβλία κι είναι υποχρεωμένα να καούν μαζί στην καλοκαιρινή ετήσια καύση των σχολικών βιβλίων, πού έγινε έθιμο. Οι νέοι όχι απλώς δεν μαθαίνουν (ό "παπαγαλισμός" δεν είναι μάθηση) το περιε­χόμενο των βιβλίων, άλλα το μισούν.

Οι περιβόητες Γενικές Εξετά­σεις είναι ό σημαιοφόρος της κρί­σης του σημερινού σχολείου. Απο­τελούν ένα θεσμό πού, ευτελίζει την παιδευτική λειτουργία. Έχουν γίνει ό άξονας γύρω από τον όποιο στρέφεται όλη η λειτουργία του Λυκείου. Μια συνεχής αναμονή. Είναι η ώρα της αλήθειας.

Πολλά παιδιά καταρρέουν, προτού έλθει η ώρα της δοκιμασίας. Γίνονται νευρωτικά, μελαγχολικά, απομονωμέ­να και αγέλαστα άτομα. Όλα αυτά κάπως θυμίζουν Πολύφημο. Η παι­δεία μας βλέπει τα παιδιά μ' ένα μά­τι η με "μισό" μάτι και μετά τα "τρώει". Τους καλούς τους τρώει τελευταίους. Κάποιοι όμως μαθαί­νουν να "τρώνε" τους άλλους.

Πριν από 37 χρόνια, μέσα στο ζό­φο της δικτατορίας, οι αγανακτι­σμένοι μαθητές και σπουδαστές από την κατάσταση της παιδείας κι από τη γενικότερη πολιτική, πού πα­ράνομα τους είχε επιβληθεί, είχαν προτάξει σαν κύριο σύνθημα το πε­ρίφημο: «Ψωμί - Παιδεία - Ελευθε­ρία». Σήμερα, μετά από τόσα χρόνια δημοκρατίας ό αγώνας τους δι­καιώθηκε, άλλα παραποιημένος: ψωμί έχουμε, ελευθερία έχουμε, παιδεία όμως δεν έχουμε. Αυτή την έχει αντικαταστήσει η παραπαιδεία με πολλές μορφές. Αλλά και το ψωμί είναι αμφίβολο, μια και το πτυ­χίο του Πανεπιστημίου θεωρείται σήμερα εισιτήριο για το ταμείο ανεργίας. Όσο για την ελευθερία αυτή έχει μεταβληθεί σε έννοια- κόθορνος. Ο καθένας τη φοράει με το δικό του τρόπο. Οι "καταλήψεις" προβάλλονται ως εκφράσεις κοινωνικής και πολίτικης διαμαρτυρίας, ενώ είναι εκφράσεις πνευματικής οκνηρίας. Τα μαθητικά συμβούλια έδωσαν τις δυνατότητες στα παιδιά να κάνουν τις λεγόμενες "κοπάνες" χωρίς απουσίες. Η μοναδική πρω­τοβουλία πού αναλαμβάνουν είναι οι πιέσεις προς τους καθηγητές για να κάνουν εκδρομές. Το εθνικό φρόνημα το θυμούνται μόνο σε κά­ποιες εθνικές επετείους για να μη κάνουν μάθημα. Η για να το δια­κωμωδούν.

Την κρίση μέσα στο χώρο της παιδείας επέτεινε και η τρέχουσα πολιτική, πού ακόμη -τουλάχιστον στη χώρα μας-δέ συνειδητοποίησε πως ό ρόλος της πρέπει να είναι διαπαιδαγωγικός. Το "φλερτ" των κομμάτων με τη νεολαία δεν σταμά­τησε ούτε μέσα στον ιερό χώρο του σχολείου. Το σχολείο αποτέλεσε χώρο πειραματισμού, για το ποια κομματική νεολαία μπορεί να χρησιμοποιήσει καλύτερα συστήματα επηρεασμού της μάζας. Έτσι οι Μαθητικές Κοινότητες καλλιερ­γούν μια στείρα διαμάχη μεταξύ των μαθητών, πού θα έπρεπε να είναι συμμαθητές-συμμαχητές σ έναν αγώνα πού υπερβαίνει την κομματική αντιπαλότητα.

Άλλ' όπως λέει ό ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης, «ποτέ δεν είναι νωρίς». Ό αγώνας των νέων δι­καιώνεται, όταν συνεχίζεται. Και συνεχίζεται, όταν ως αίτημα τίθε­ται η αναβάθμιση του εκπαιδευτι­κού μας συστήματος πάνω στη βά­ση ενός νέου ανθρωπιστικού ιδανι­κού, πού θα συμφιλιώνει το παιδί με τον εαυτό του, με το σχολείο και το βιβλίο, με το δάσκαλο και το περι­βάλλον του, με το χθες, το σήμερα και το αύριο. Η κρίση, ακόμη, μπο­ρεί να περιοριστεί με την εμφάνιση ενός νέου πλαισίου άξιων πού χρει­άζεται ό σύγχρονος άνθρωπος, που πρέπει να ζήσει ως πολίτης του κό­σμου χωρίς να χάνει την ελληνική του ιδιαιτερότητα.



του Σαράντη Ι. Καργάκου

Συγγραφέως-Καθηγητού


Η ΟΜΟΡΦΙΑ ΣΤΑ ΑΠΛΑ ΚΑΙ ΜΙΚΡΑ

Καλό μήνα, καλό Χειμώνα, και ευχές για καλλύτερες μέρες. Το καλό προσωπικά έχω αρχίσει να το αναζητώ στους καλούς μου φίλους και στο να κάνω πράγματα που μου αρέσουν. Μικρά και απλά. Όπως να μαζεύω χόρτα και σπαράγγια στο χωράφι. Να καλλιεργώ λαχανικά και υπέροχα βιολογικά πορτοκάλλια και μανταρίνια. Να προσπαθώ να μαγειρέψω και να μου βγαίνουν μονίμως καμμένα και αλμυρά φαγητά. (Προσπαθώ όμως). Να εκνευρίζω τον σκύλο μου και να τον κάνω να προσποιείται οτι με δαγκώνει. Να μυρίζω το χώμα μετά τη βροχή και να περπατώ στη φύση. Να ανηφορίζω στην ορεινή Κρήτη και να κατηφορίζω στις νότιες παραλίες της. Να καπνίζω ένα δύο τσιγάρα το μήνα ρουφώντας τα μέχρι το "μεδούλι". Να τα πίνουμε στο "Σταύρος palace" με τον "κάπτεν" και τα άλλα "παιδιά" και να το κάνουμε μικρή βουλή. Να σκαλίζω τις πέτρες μου. Να ανακαλύπτω κάτι που με εντυπωσίασε. .....Κι' άλλα πολλά.
Μιλάω εκ του ασφαλούς βέβαια. Δεν έκανα άνεργος, δεν πείνασα δεν με απέλυσαν από καμμιά δουλειά και - χτύπα ξύλο- δεν έχω αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα υγείας. Γιαυτό και θα κατανοήσω τις όποιες ενστάσεις. Πάντως φίλοι μου όσο μεγαλώνουμε πρέπει να πετάμε τα περιττά, το "ερμα" μπας και απολαύσουμε την ουσία. Οι νέοι όμως είναι κάτι άλλο. Έχουν δικαίωμα να ζητούν και πρέπει να διεκδικούν. Ακόμη και το περίσσειο. Λ.Γ.Τ.

Τρίτη 15 Νοεμβρίου 2011

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΧΗΜΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ


ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΕΙ Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΠΟΥ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΧΗΜΕΙΑ

Όταν μπεις στην αίθουσα για να διδάξεις Χημεία, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα τη διδάξεις και «καλά». Πολλοί λόγοι συντρέχουν στο να διδαχθεί σωστά ένα μάθημα ή ένα θέμα. Ένας από τους σημαντικότερους είναι ΝΑ ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΕΙΣ ΚΑΛΑ.  Ο πλέον ταλαντούχος στην παρουσίαση εκπαιδευτικός , αν δεν γνωρίζει πολύ καλά ένα αντικείμενο δεν θα το διδάξει καλά. Για να μάθεις ένα αντικείμενο πρέπει φυσικά να ασχοληθείς μ’ αυτό και να ψάξεις πολύ. Από τα ελάχιστα δόγματα που είχα στην εκπαιδευτική μου θητεία ήταν ότι για οποιοδήποτε θέμα ξεκίναγα από τη θέση ότι ήμουν ανεπαρκής και ότι πάντα μπορεί να υπήρχαν περιθώρια αναζήτησης και ανακάλυψης σημείων που δεν γνώριζα ή θεωρούσα ότι γνώριζα.    Αυτό δεν είναι θεωρητική αντίληψη , αλλά πρακτικό συμπέρασμα , δεδομένου ότι σήμερα ξαναπερνώντας από τα ίδια γνωστικά μονοπάτια διαρκώς ανακαλύπτω νέα πράγματα.  Με αφορμή αυτές τις σκέψεις προχώρησα στην δημιουργία αυτής της ενότητας στην οποία θα αναφέρομαι σε ερωτήματα που θεωρώ ότι ενδιαφέρουν τον χημικό στη τάξη και για τα οποία υπάρχουν ασάφειες, δυσκολίες, ή και διαφορετικές επικρατούσες αντιλήψεις. Και όπως πάντα υπογραμμίζω ότι παρά την τεκμηρίωση της άποψης που παραθέτω από έγκυρα βιβλία, πάντα υπάρχουν περιθώρια εσφαλμένων θέσεων για τις οποίες είμαι απόλυτα υπεύθυνος και με ικανοποίηση θα άκουγα συμπληρωματικές ή αντίθετες απόψεις. Στο forum του «ΧΗΜΕΙΟΡΑΜΑΤΟΣ» αλλά και άλλα forum όπως στο «Διδάσκω Φυσικές Επιστήμες» ήδη έχει ξεκινήσει μια γόνιμη ανταλλαγή απόψεων σε αντίστοιχα θέματα. Προσωπικά,  διευκολύνω με την παράθεση όλων αυτών των θεμάτων συγκεντρωμένων.

Τι συμβαίνει τέλος πάντων με την ενέργεια των υποστιβάδων 4s και 3d;

Τα πράγματα δεν είναι πάντα απολύτως ξεκάθαρα στην περίπτωση αυτή, αν και στα περισσότερα βιβλία φαίνεται να ασπάζονται την θέση ότι μέχρι Z=20 το ενεργειακό επίπεδο 4S<3d, ενώ μετά αντιστρέφεται. Έχει όμως ενδιαφέρον να παραθέσω τα σχετικά αποσπάσματα από τρία διαφορετικά βιβλία σχετικά με το ίδιο θέμα, και θα διαπιστώσετε ότι υπάρχουν αντίθετες απόψεις. Οι υπογραμμίσεις δικές μου.

ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ Δ.ΚΑΤΑΚΗ: σ.62: " Τα 4s πληρούνται συνήθως προ των 3d. Αφού όμως τοποθετηθούν εις αυτό ηλεκτρόνια η ενέργειά του καθίσταται μεγαλύτερη των 3d τροχιακών..." και παρακάτω " Ειδικότερα κατά τον ιονισμόν των στοιχείων μεταπτώσεως της πρώτης σειράς, αποσπώνται πρώτον τα 4s ηλεκτρόνια και κατόπιν τα 3d αν και ενεργειακώς στην δόμηση ισχύει 4s<3d"

ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ James E. HuHeey. σελ.30: Παρατηρείται οτι υπάρχουν λίγες μόνο διαφορές μεταξύ των διαμορφώσεων που παρατηρήθηκαν πειραματικά και ενός παρόμοιου πίνακα που θα μπορούσε να κατασκευασθεί με βάση την aufbau. Σε κάθε περίπτωση που παρατηρείται εξαίρεση τα ενεργειακά επίπεδα είναι πολύ κοντά μεταξύ τους και διάφοροι παράγοντες αντιστρέφουν τα ενεργειακά επίπεδα. Π.χ. τα (n-1)d και ns επίπεδα βρίσκονται πολύ κοντά όταν είναι συμπληρωμένα με το δεύτερο να είναι ελάχιστα χαμηλότερο σε ενέργεια" και "Στα άτομα των στοιχείων K, Ca και SC ισχύει Ε(4s)<E(3d). οι ενέργειες των διαφόρων τροχιακών είναι ευαίσθητες σε μεταβολές στο πυρηνικό φορτίο και την κατάληψη άλλων τροχιακών από ηλεκτρόνια (προστασία) και αυτό εμποδίζει τον σχεδιασμό μιας απόλυτης κλίμακας των ενεργειών των τροχιακών. Η σειρά που παρουσιάσθηκε (αυτή που προτείνεται και στο σχολικό βιβλίο) είναι ακριβής ότα;ν αναφερόμαστε σε τροχιακά της στιβάδας σθένους. Έτσι 3d>4s ισχύει για το κάλιο αλλά όχι απαραίτητα και αλλού"

ΓΕΝΙΚΗ ΧΗΜΕΙΑ Γιάννη Μπαζάκη. σελ. 320 "Σε στοιχείο με ατομικό αριθμό μέχρι 20 ισχύει E(3d)>E(4s). Σε στοιχεία με ατομικό αριθμό μεγαλύτερο του 20 τα ενεργειακά επίπεδα αντιστρέφονται"



ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΑΚΤΙΝΑΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΙΔΙΑΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Στο σχολικό βιβλίο αναφέρεται ότι η ακτίνα σε στοιχεία ίδιας περιόδου ελαττώνεται από αριστερά προς τα δεξιά. Αυτό όμως δεν ισχύει όταν η  περίοδος περιλαμβάνει και στοιχεία μετάπτωσης. Συγκεκριμένα  στα πρώτα στοιχεία του τομέα d όντως υπάρχει μείωση της ατομικής ακτίνας μετά του ατομικού αριθμού, αλλά στα τελευταία αύξηση. Έτσι π.χ.  .

39Y > 40Zr > 41Nb > 42Mo > 43Tc > 44Ru
''πρώτα'' στοιχεία μετάπτωσης 5ης περιόδου
αλλά
44Ru < 45Rh < 46Pd < 47Ag < 48Cd
''τελευταία'' στοιχεία μετάπτωσης 5ης περιόδου

21Sc > 22Ti > 23V > 24Cr
''πρώτα'' στοιχεία μετάπτωσης 4ης περιόδου
αλλά
27Co< 28Ni < 29Cu < 30Zn
''τελευταία'' στοιχεία μετάπτωσης 4ης περιόδου

 Ο λόγος είναι ότι με την προσθήκη των πρώτων πέντε συνήθως ηλεκτρονίων στην υποστιβάδα d της n-1 στιβάδας η ηλεκτρονιακή προάσπιση των ηλεκτρονίων σθένους από τα d αυτά ηλεκτρόνια γίνεται πολύ μεγάλη με συνέπεια η ελκτική δύναμη του πυρήνα στα ηλεκτρόνια σθένους να γίνεται ασθενέστερη και η ατομική ακτίνα τελικά να αυξάνεται.

ΠΟΣΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΕΧΕΙ Ο ΤΟΜΕΑΣ f;

Σύμφωνα με  το σχολικό βιβλίο ο τομέας f περιλαμβάνει 14 ομάδες. Αυτό όμως δεν είναι σωστό.
 Όλα τα στοιχεία του τομέα f βάσει των ιδιοτήτων τους αθα έπρεπε να ανήκουν σε μια μόνο ομάδα και όχι σε 14. Όλα ανήκουν στην ΙΙΙΒ ή 3η ομάδα του περιοδικού πίνακα επειδή έχουν παρόμοιες ιδιότητες με το La και το Ac. Σε μια πιο πιστή απόδοση ίσως θα έπρεπε να "φυτεύαμε" στο κουτάκι του Λανθανίου άλλα 13 στοιχεία και άλλα τόσα στο κουτάκι του Ακτινίου. Αυτό για πρακτικούς λόγους είναι δύσκολο, αν και έχω δει σε κάποιους περιοδικούς πίνακες δύο κατακόρυφες στήλες 14 στοιχείων η κάθε μία που στηρίζονται στα δύο κουτάκια που προανέφεραΔεν περιλαμβάνει επομένως 14 ομάδες ο τομέας f, αλλά δύο σειρές 14 στοιχείων έκαστη.  Ένα ακόμη ζήτημα είναι και το εξής: Τα στοιχεία La(z=57), Lu(z=71) καθώς και τα Ac(89) και Lr(z=103) βάσει της ηλεκτρ. δομής τους (.....5d1, 6s2) και (6d1, 7s2) αντίστοιχα τυπικά είναι στοιχεία μετάπτωσης. Θα έπρεπε λοιπόν θεωρήσουμε σαν "παρενθέσεις" που περικλείουν τα στοιχεία του τομέα f.

Ορθότερο θα ήταν να γίνεται διάκριση μεταξύ των όρων "ΛΑΝΘΑΝΙΔΕΣ", "ΑΚΤΙΝΙΔΕΣ"  και "ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ f".  Έτσι θα λυνόταν το θέμα αυτό.

ΠΟΤΕ ΕΝΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΛΥΤΗΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΙΣΧΥΡΟΣ;

Στο σχολικό βιβλίο αναφέρεται (σ.98) ότι «αν ο ιοντισμός είναι σχεδόν πλήρης τότε ο ηλεκτρολύτης μπορεί να θεωρηθεί ισχυρός» Στην περίπτωση αυτή ο βαθμός ιοντισμού τείνει στην μονάδα (Στις ασκήσεις δεχόμαστε ότι α=1. Στην περίπτωση αυτή όμως  η σταθερά ιοντισμού Κa ή Kb θα έπρεπε να έχει παρονομαστή μηδέν και να μην ορίζεται κάτι που δεν ισχύει βέβαια, εφόσον και τα ισχυρά οξέα και οι βάσεις έχουν καθορισμένες σταθερές ιοντισμού όπως φαίνεται και από τον πίνακα της σελ. 111. Οι σταθερές αυτές όμως έχουν μετρηθεί πειραματικά και έχουν ληφθεί υπόψη οι διιοντικές επιδράσεις για τις οποίες θα αναφερθώ πιο κάτω) Στο ερώτημα όμως γιατί στην πράξη οι ισχυροί ηλεκτρολύτες έχουν βαθμό ιοντισμού μικρότερο της μονάδας, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τα εξής:

1)      Θα πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στον θεωρητικό βαθμό ιοντισμού ή διάστασης που για όλους τους ισχυρούς ηλεκτρολύτες είναι ίσος με τη μονάδα και στον φαινομενικό βαθμό που είναι αυτός που μετρείται πειραματικά και που είναι για τους ισχυρούς ηλεκτρολύτες μικρότερος του 1. Στις επόμενες παρατηρήσεις αναφέρομαι στον δεύτερο.

2)      Τα άλατα λοιπόν, εφόσον αποτελούνται μόνο από ιόντα και κατά την διάλυσή τους δεν υπάρχουν μόρια στο διάλυμα θα έπρεπε να έχουν βαθμό ιοντισμού α=1. Εντούτοις αν παρατηρήσουμε τις τιμές του πίνακα που ακολουθεί θα διαπιστώσουμε (για συγκεντρώσεις 0,1Μ και 25 oC)  ότι άλατα του τύπου MX (όπως NaCl)  έχουν  α περίπου 0,88, άλατα του τύπου Μ2Χ (ή ΜΧ2) έχουν α περίπου 0,75 και άλατα του τύπου ΜX (όπως CuSO4) έχουν α περίπου 0,40. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι o βαθμός ιοντισμού (φαινομενικός) επηρεάζεται από την φύση του ηλεκτρολύτη, δηλαδή από το μέγεθος και το φορτίο των ιόντων του. Επίσης επηρεάζει η συγκέντρωση του ηλεκτρολύτη ακόμη και του ισχυρού την τιμή του α. (Στη διδασκαλία μας όμως στα παιδιά της Γ’ λυκείου αναφέρουμε ότι ο βαθμός ιοντισμού των ισχυρών ηλεκτρολυτών δεν επηρεάζεται από την συγκέντρωση).  Έτσι αν η συγκέντρωση του άλατος ΜΧ από 0,1Μ γίνει 0,01Μ ο α αυξάνεται σε 0,95. Σε άπειρη αραίωση πάντως θεωρούμε ότι ο ισχυρός ηλεκτρολύτης έχει και  πρακτικά α=1.

3)      Ανάλογες παρατηρήσεις ισχύουν και για διαλύματα ισχυρών ομοιοπολικών ηλεκτρολυτών όπως τα ισχυρά οξέα τα οποία δεχόμαστε μεν ότι ιοντίζονται πλήρως αλλά τα πειραματικά δεδομένα έδειξαν βαθμούς ιοντισμού πολύ μικρότερους, περίπου 0,91 π.χ. για το HCl 0,1Μ και θερμοκρασίας 25oC. (Για το λόγο αυτό εισήχθη και ο όρος «φαινομενικός βαθμός διάστασης» όπως προανέφερα και ο οποίος στηρίζεται στα πραγματικά πειραματικά δεδομένα).

4)      Για την ερμηνεία των αποκλίσεων αυτών προτάθηκε από τους  Debye , Ηuckel  η θεωρία των διιοντικών έλξεων. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή οι ισχυροί ηλ/τες ιοντίζονται-διίστανται πλήρως στα διαλύματά τους. Στη συνέχεια όμως κάθε ιόν υφίσταται την επίδραση δυνάμεων από άλλα ιόντα αντίθετου φορτίου τα οποία το περιβάλλουν σαν μια «ατμόσφαιρα» αντίθετα φορτισμένη. Αυτή η επίδραση έχει συνέπειες στην κίνηση των ιόντων, στην ηλεκτρική αγωγιμότητα  και προκαλεί σημαντικές μεταβολές στις τιμές των προσθετικών ιδιοτήτων των ηλεκτρολυτών. Όσο πιο αραιά είναι τα ηλεκτρολυτικά διαλύματα, τόσο μικρότερες είναι οι διιοντικές αλληλεπιδράσεις.  (Κύρια πηγή: Θ. Χατζηιωάννου, Ποιοτική ανάλυση και χημική ισορροπία)

ΤΑ ΔΥΣΔΙΑΛΥΤΑ ΑΛΑΤΑ ΕΙΝΑΙ ΙΣΧΥΡΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΛΥΤΕΣ;

H διάλυση μιας ουσίας είναι φαινόμενο άσχετο με την ηλεκτρολυτική ισχύ της και έτσι θεωρώ ότι πρέπει να το χειριστούμε στη τάξη. Κριτήριο ισχύος ενός ηλεκτρολύτη είναι η ισοδύναμη αγωγιμότητά του που δεν σχετίζεται με την τιμή διαλυτότητας του ηλεκτρολύτη, ενώ κριτήριο διαλυτότητας μιας ουσίας αποτελεί το γινόμενο διαλυτότητάς της (Κsp). Ισχυροί ηλεκτρολύτες έχουν μεγάλη Ι.Α. η οποία αυξάνεται βαθμιαία και σχετικά λίγο με την αραίωση (σύμφωνα με το σχολικό εγχειρίδιο δεν μεταβάλλεται) , ενώ η Ι.Α. των ασθενών ηλεκτρολυτών είναι μικρή , αυξάνεται όμως απότομα σε μεγάλες αραιώσεις. (Νόμος αραίωσης ostwald). Τα άλατα για παράδειγμα είναι όλα ισχυροί ηλεκτρολύτες ακόμη και τα δυσδιάλυτα (Ποιοτική ανάλυση και Χημική ισορροπία, Θ. Χατζηιωάννου, σελ.28). Το ποσοστό που θα διαλυθεί μπορεί να είναι ελάχιστο και εξαρτάται από την ενέργεια πλέγματος . Υπάρχουν και εδώ κάποιοι γενικοί κανόνες , που επιδέχονται αρκετές εξαιρέσεις. Π.χ. άλατα με μικρά ιόντα μεγάλου φορτίου είναι συνήθως ευδιάλυτα. Επίσης η διαφορά μεγέθους κατιόντος, ανιόντος ευνοεί αυξημένη διαλυτότητα. Έτσι μπορεί να διαλυθεί ένα μικρό ποσό του άλατος , αλλά από τη στιγμή που διαλύεται και βρίσκεται αποκλειστικά με την μορφή εφυδατωμένων ιόντων, επομένως η διάστασή του θεωρείται πλήρης.